تفاوت‌ها و شباهت‌های حقوق بین‌المللی بشردوستانه و حقوق بشر
جمعه, ۱۳ مرداد ۱۴۰۲، ۱۰:۲۰ ق.ظ
تعریف حقوق بین المللی بشردوستانه(International humanitarian law)
حقوق بین المللی بشردوستانه را می توان به عنوان مجموعه قوانینی توصیف نمود که به دلایل بشردوستانه به روشهای ذیل در صدد تحدید آثار مخاصمات مسلحانه هستند:
1. حمایت از اشخاصی که در مخاصمات شرکت نکرده یا دیگر در آن مشارکت نمی کنند:
حقوق بین المللی بشردوستانه از اشخاصی که در مبارزات شرکت ندارند، دشمنانی که تسلیم شده اند، دشمنانی که دستگیر شده اند و دشمنانی که زخمی یا بیمار هستند حمایت می کند.
2. قاعده مند کردن ابزار و روشهای جنگ افروزی:
حقوق بین المللی بشردوستانه بر توانایی تخریب، انتخاب سلاح ها، و ابزار جنگیدن محدودیت اعمال می کند: به چه چیزهایی می توان حمله کرد، از چه سلاح هایی می توان استفاده کرد، چه احتیاط هایی را برای کاهش شمار مصدومان غیرنظامی باید مد نظر قرار داد، و غیره.
قواعد ضروری حقوق بین‌المللی بشردوستانه:طرف‌های درگیری باید برای نجات جان غیرنظامیان و اموال غیرنظامی همواره بین غیرنظامیان و نظامیان تمایز قائل شوند. امکان حمله به جمعیت غیرنظامی یا افراد غیرنظامی وجود ندارد. صرفا می‌توان به اهداف نظامی حمله کرد. طرف‌های درگیری از حق نامحدود انتخاب روش یا ابزار جنگ برخوردار نیستند. استفاده از آن دسته از ابزار یا روشهای جنگی کور ممنوع است، همچنین استفاده از سلاح‌هایی که جراحت بیش از اندازه ضرورت یا درد و رنج بی‌مورد را ایجاد می‌کنند.
مجروح‌کردن یا کشتن متخاصمی که تسلیم شده یا کسی که دیگر قادر به شرکت در نبرد نیست ممنوع است. آن دسته از کسانی که نمی‌خواهند یا نمی‌توانند دیگر در مخاصمات شرکت کنند نیز بر این اساس جان و صحت جسمی و روانی‌شان محترم است. این دسته از افراد باید در تمامی شرایط تحت حمایت بوده و بر اساس قوانین بشردوستانه و بدون هرگونه تمایز منفی با آنها رفتار شود. به محض آنکه شرایط اجازه دهد، جست‌وجو برای یافتن مجروحان و بیماران و جمع‌آوری و مراقبت از ایشان باید انجام شود. پرسنل و امکانات درمانی، ترابری و تجهیزات نیز باید از حمله مصون بمانند. علامت صلیب سرخ، هلال‌احمر یا کریستال سرخ روی زمینه‌ای سفیدرنگ علامت متمایزکننده‌ای است که نشان می‌دهد افراد و اهداف مربوطه نباید مورد حمله قرار گیرند.
مبارزان و غیرنظامیانی که اسیر می‌شوند و تحت اختیار طرف مقابل قرار می‌گیرند مشمول حفظ جان و احترام به کرامت، حقوق شخصی و باورهای سیاسی، مذهبی و دیگر باورهای خود قرار می‌گیرند. این دسته از افراد می‌بایست در برابر تمامی اقدامات خشونت‌آمیز یا تلافی‌جویانه حمایت شوند. آنها از حق مبادله خبر با بستگان خود و دریافت کمک برخوردارند. ضمانت‌های قضائی اولیه ایشان نیز باید در تمامی اقدامات جزائی اقامه‌شده علیه ایشان رعایت شود.
کاربرد حقوق بین‌المللی بشردوستانه در چه مواقعی است؟ حقوق‌بین‌المللی بشردوستانه صرفا در درگیری‌های مسلحانه کاربرد داشته و دو نظام حمایتی را پیشنهاد می‌کند: یکی برای درگیری مسلحانه بین‌المللی و دیگری غیربینالمللی. بر این اساس قواعد اعمال‌پذیر در وضعیت‌های خاص به طبقه‌بندی درگیری مسلحانه بستگی دارد.
الف- درگیری مسلحانه بین‌المللی (IAC):
این درگیری‌ها زمانی رخ می‌دهد که یک یا چند کشور به استفاده از زور علیه کشور دیگری متوسل شوند. درگیری مسلحانه میان یک کشور و یک سازمان بین‌المللی نیز درگیری مسلحانه بین‌المللی دانسته می‌شود.
نبردهای آزادی‌خواهانه ملی که در آن مردم علیه نیروهای استعماری و اشغال خارجی و رژیم‌های نژادپرست برای اعمال حق تعیین سرنوشت خود نبرد می‌کنند، تحت برخی شرایط به‌عنوان درگیری‌های مسلحانه بین‌المللی محسوب می‌شوند (رجوع به بند 4 ماده 1 و بند 3 ماده 96 پروتکل اول الحاقی).
ب- درگیری مسلحانه غیربینالمللی (NIAC):
امروزه بسیاری از درگیری‌های مسلحانه ماهیتی غیربینالمللی دارند. درگیری مسلحانه غیربینالمللی یکی از درگیری‌های مسلحانه است که در آن مخاصمات میان نیروهای مسلح یک کشور و گروه‌های مسلح سازمان‌یافته غیردولتی یا میان این دسته از گروه‌ها رخ می‌دهد. برای اینکه مخاصمات را بتوان غیربینالمللی تلقی کرد، شدت آنها باید به سطح خاصی برسد و گروه‌های درگیر نیز باید از سازمان‌یافتگی کافی برخوردار باشند.
معاهدات حقوق بین‌المللی بشردوستانه بر اساس معنی ماده سوم مشترک میان درگیری‌های مسلحانه غیربینالمللی تمایز قائل است و این‌گونه مخاصمات در چارچوب تعریف ماده 1 پروتکل دوم الحاقی قرار می‌گیرند.
• ماده سوم مشترک درخصوص درگیری‌های مسلحانه غیربینالمللی رخ‌داده در قلمرو یکی از دولت‌های متعاهد مصداق دارد که عبارت‌اند از درگیری‌های مسلحانه‌ای که حین آنها یک یا چند گروه مسلح سازمان‌یافته غیردولتی درگیر هستند. درگیری‌های مسلحانه غیربینالمللی ممکن است میان نیروهای مسلح دولتی و گروه‌های مسلح غیردولتی سازمان‌یافته یا صرفا میان این گروه‌ها رخ دهد.
• پروتکل دوم الحاقی درباره آن دسته از درگیری‌های مسلحانه‌ای مصداق دارد که در قلمرو یکی از دولت‌های معظم در قرارداد میان نیروهای مسلح آن کشور و نیروهای مسلح غیررسمی یا سایر گروه‌های مسلح سازمان‌یافته‌ای رخ می‌دهد که تحت فرماندهی مسئول، کنترل بخشی از قلمرو را در اختیار داشته و از امکان عملیات نظامی پایدار و هماهنگ و اجرای این پروتکل برخوردارند (رجوع به بند 1 ماده 1 پروتکل دوم الحاقی). تعریف NIAC در پروتکل اول الحاقی از دو لحاظ محدودتر از مفهوم NIAC بر اساس ماده سوم مشترک است.
1- به معرفی لزوم کنترل قلمرو از این طریق می‌پردازد که گروه‌های مسلح غیدولتی سازمان‌یافته باید این کنترل بر قلمرو را به‌گونه‌ای در اختیار داشته باشند که از امکان عملیات نظامی پایدار و هماهنگ و اجرای این پروتکل برخوردار شوند.
2- پروتکل دوم الحاقی صریحا و صرفا به درگیری‌های مسلحانه میان نیروهای دولتی و غیردولتی یا سایر گروه‌های مسلح سازمان‌یافته اشاره می‌کند. برخلاف ماده سوم مشترک، این پروتکل در زمینه درگیری‌های مسلحانه میان گروه‌های مسلح سازمان‌یافته غیردولتی مصداق ندارد.
در این زمینه، باید به یاد داشت که پروتکل دوم الحاقی ماده سوم مشترک را «بدون اصلاح شرایط کاربردی موجود آن توسعه داده و تکمیل می‌کند» (رجوع به بند 1 ماده 1 پروتکل دوم الحاقی). این به آن معنی است که تعریف متمایز مربوطه، صرفا مرتبط با کاربرد پروتکل دوم الحاقی بوده و به‌طور‌کلی درباره قانون NIAC مصداق ندارد.
منشأ حقوق بین المللی بشردوستانه:
حقوق بین المللی بشردوستانه با تأسیس صلیب سرخ در سال 1863 یا با تصویب اولین کنوانسیون ژنو در سال 1864 به وجود نیامده است. در حقیقت، هرگز جنگی وجود نداشته که هیچگونه قواعدی، مبهم یا مشخص، بر آن حاکم نباشد؛ این قواعد آغاز و پایان جنگ ها و همینطور نحوه هدایت آنها را معین می کردند.
«با نگاهی کلی، نحوه جنگیدن انسانهای اولیه نشان دهندۀ انواع مختلفی از قواعد بین المللی شناخته شده در عصر معاصر است: قواعد تمیز دادن دشمنان مختلف؛ قواعد تعیین کنندۀ شرایط، تشریفات، مراجع ذیصلاح برای آغازکردن و پایان بخشیدن به جنگ؛ قواعد توصیف کنندۀ محدودیت های فردی، زمانی، مکانی و روشهای هدایت آن؛ و در مجموع حتی قواعد تحریم جنگ.» (کوینسی رایت، پژوهشی در جنگ، 1942)
به علاوه، در بسیاری از متون کهن همچون مهاباراتا، انجیل و قرآن، قواعدی برای حمایت و احترام به متخاصم وجود دارند.
منابع حقوق بین الملل بشردوستانه:
بخش عمده‌ای از حقوق بین‌المللی بشردوستانه در چهار کنوانسیون ژنو ۱۹۴۹ مطرح شده‌است. ۱۹۶ کشور در سراسر دنیا متعهد شده‌اند که از این قوانین پیروی کنند.[۷] این کنوانسیون‌ها توسط دو معاهده دیگر تکمیل شده‌اند: پروتکل‌های الحاقی ۱۹۷۷ در مورد حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه.[۸]
سایر معاهداتی که استفاده از سلاح‌های خاص و تاکتیک‌های نظامی را منع کرده و از گروه‌های خاصی از مردم و اموال محافظت می‌کنند، شامل موارد زیر هستند:
کنوانسیون حمایت از اموال فرهنگی در هنگام مخاصمات مسلحانه[۹] به همراه دو پروتکل آن[۱۰]؛
کنوانسیون منع تکمیل، توسعه، تولید و ذخیره سلاح‌های باکتریولوژی (بیولوژیک) و اوکسینی و انهدام آنها[۱۱]؛
کنوانسیون ژنو در خصوص ممنوعیت یا محدودیت کاربرد برخی سلاح‌های متعارف که ممکن است موجد جراحات بیش از حد یا دارای اثرات بدون تفکیک باشند[۱۲] و پنج پروتکل آن[۱۳]؛
کنوانسیون منع گسترش، تولید، انباشت و به‌کارگیری سلاح‌های شیمیایی و انهدام آنها[۱۴]؛
کنوانسیون ممنوعیت به‌کارگیری، انباشت، تولید و نقل و انتقال مین‌های ضدنفر و انهدام آنها.
